Dizin hareket sırasında (stabilitesinde), kaval kemiğinin uyluk kemiği altında anormal düzeyde hareket etmesini engelleyen-sınırlayan dört adet ana bağ vardır. Bunlar ön çapraz bağ, arka çapraz bağ, iç yan bağ ve dış yan bağlardır. Günlük, iş ve spor yaşamında bu bağlardan biri ya da birden fazlası yaralanabilir ve her bir bağ yaralanmasının kendine özgü tanı, tedavi ve doğal seyir algoritması vardır. Dizin bağ yaralanmaları önemli oranda çalışma gücü kaybı oluşturabilir. Bu bağlar içinde en sık kopan ve ortopedi kliniklerinde en fazla uğraşılan bağ ön çapraz bağdır. Spor; insanın biyolojik, psikolojik ve sosyal yapısını olumlu etkiler. Bu nedenle insanlar spora erken yaşlarda başlamakta ve geç yaşlara kadar spor yapmaktadır. Bununla birlikte spora bağlı sakatlıklar ve ön çapraz bağ sorunları da gittikçe artmaktadır. Ön çapraz bağ, diz ekleminde uyluk ve kaval kemiklerini eklem içinde birbirine bağlar. Özellikle diz eklemini yüksek kapasitede kullanmayı gerektiren hareketler sırasında bağın görevi devreye girer ve diz oldukça önemli bir görev üstlenir. Ön çapraz bağın, birçok planda diz ekleminin anormal hareketlerini sınırlamakla birlikte en temel görevi; kaval kemiğinin uyluk kemiğinin altında öne doğru hareketini ya da kaymasını engellemektir.
Ön Çapraz Bağ Nasıl Kopar?
Ön çapraz bağın kopma mekanizması genellikle; ayak yerde sabitken dizin bükülmesi, içe doğru dönmesi ve bacağın dışa açılanmasının aynı anda olduğu hareket şeklidir. Ön çapraz bağ kopması genellikle futbol, basketbol, kayak gibi sportif aktiviteler esnasında ve günlük ya da iş yaşamında da olabilir. Erişkinlerde ön çapraz bağ kopmaları çoğunlukla bağın gövdesinde olurken, büyüme çizgisi kapanmamış çocuklarda çoğunlukla bağın kemiğe yapışma yerinde kemik parça ile kopma şeklinde olmaktadır.
Ön Çapraz Bağ Koptuğunda Belirtiler Nelerdir?
Dizde hemen ciddi bir zorlanma oluşur. Yukarıda bahsettiğimiz hareket şekli gerek spor, gerekse günlük ve iş yaşamında dizde oluştuğunda ani bir kopma hissi ile birlikte şiddetli bir ağrı ortaya çıkar. Kişi sıklıkla yere düşer, yakındaki duyabileceği kopma sesini duyabilir. Dizin yerinden çıktığı hissi oluşur. Sporcu genellikle spora devam edemez. Dizdeki kanamaya bağlı olarak ilk 1-2 saat içinde dizde şişme oluşur. Ağrı ve şişliğe bağlı olarak dizde hareket kısıtlığı meydana gelir ve topallama ortaya çıkar. Dize hiçbir tedavi yapılmasa bile eşlik eden ve dizi kilitleyen mekanik bir diz sorunu (yerinden ayrılmış Menisküs yırtığı, kıkırdak-kemik kırığı gibi) yoksa dizdeki şişlik, kasılma ve ağrı birkaç hafta içinde azalır. Diz hareketleri açılır, topallama kaybolur ve kişi nerdeyse normal diz eklemi varmış gibi günlük yaşamına döner. Fakat özellikle ani dönme, yavaşlama, bir yerden atlama gibi hareketler sırasında dizde boşluk ve güvensizlik hissi ortaya çıkar. Kişi aktivite seviyesini arttırmak istediğinde ya da ihtiyaç duyduğunda dizde zaman zaman dönme ve boşluklar oluşur. Bu dönme atakları sırasında yaralanma, sağlam olan kıkırdak ve Menisküs yaralanmaları oluşur. Çapraz bağı kopan ve kopuş anında Menisküsleri sağlam olan ve çapraz bağ ameliyatı olmayan kişilerin dizleri takip edildiğinde bir yıl sonra %80 oranında Menisküslerin de yırtıldığı gösterilmiştir. Günümüzde kopmuş olan çapraz bağı yeniden yapılabilir. Fakat istisnai durumlar dışında Menisküs ve kıkırdak gibi dokuları onarmak mümkün değildir. Ön çapraz bağı kopuk olan kişiler dizlerini güçlendirip kendi refleks yollarını geliştirerek günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirmekte ve düşük seviyede olmak şartıyla spor aktivitelerini yapabilmektedirler. Ancak dizlerinde dönme–boşalma hareketinin oluşması olasıdır. Çapraz bağı kopuk olan kişilerin futbol, basketbol, hentbol, voleybol, kayak gibi sporları üst seviyede yapmaları ya da dizi yüksek kapasitede kullanmayı gerektiren iş ve yaşamlarını sürdürmeleri mümkün değildir. Kişi sporcu ya da dizini yüksek kapasitede kullanmayı gerektiren işe ya da yaşam tarzına sahipse ön çapraz bağı olmadan dizini kullanmaya devam etmek isterse geri dönüşü olmayan ikincil bir diz sorununun da oluşumu kaçınılmaz olacaktır.
İlk Yaralanma Anında Ne Yapmalı?
Sahada ya da günlük çevrede dizinde dönme, şiddetli ağrı ve hareket kısıtlığı yaşayan kişiler aksi ispat edilinceye kadar dizinde bağ yaralanması ya da kırık olduğunu kabul etmelidirler. Yapılan aktiviteye devam edilmemelidir. Yaralı bir dize yüklenme mevcut sorunu daha da arttırmakta ya da ek yaralanmalara sebep olmaktadır. Böyle bir diz travmasında yapılacak ilk şey diz eklemini yükten kurtarmaktır. Yani sporcu ya da hastanın yaralanmış dizinin üzerine basmaması mümkünse sedyeyle taşınması ya da koltuk değneği ile veya koltuk altlarından destekleyerek tek bacak üstünde yürütülerek hastaneye taşınması sağlanmalıdır. Bu esnada kişinin dizine çok sıkı olmayacak şekilde bandajlama ve buz uygulaması yapılarak ödem, kanama ve ağrı kontrolüne yardımcı olunmalı ve kişi en yakın sağlık kuruluşuna yönlendirilmelidir.
Op. Dr. Ali YILMAZ
Ortopedi ve Travmatoloji Uzmanı
[liker]